Αδριάνειο Υδραγωγείο

Το Αδριάνειο Υδραγωγείο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα κοινής ωφέλειας της ρωμαϊκής εποχής στην Αθήνα, αν αναλογιστεί κανείς ότι επέτρεπε την υδροδότηση της Αθήνας από το 140 μ. Χ., οπότε και τελείωσε η κατασκευή του, μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Κατασκευάστηκε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό (117-138 μ. Χ.) και αποπερατώθηκε από το διάδοχό του Αντωνίνο Πίο (138-161 μ. Χ.).

Τη δεκαετία του 120 μ.Χ., ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός επισκέφτηκε επανειλημμένω που θα κάλυπτε αποτελεσματικά τις αυξανόμενες ανάγκες υδροδότησης της πόλης.

Πρόκειται για ένα έργο με αρκετά μεγάλο κόστος. Χάρη σε πληροφορίες που μας δίνει ο Φροντίνος- Ρωμαίος στρατιωτικός πολιτικός και συγγραφέας- στο έργο του «De Aquae Ductu urbis Romae», στο οποίο περιγράφει τα υδραγωγεία της Ρώμης, γνωρίζουμε ότι για την κατασκευή ενός ρωμαϊκού υδραγωγείου των μέσων του 2ου αιώνα μ. Χ. δαπανήθηκαν 180 εκατομμύρια σηστέρσια, ποσό τεράστιο αν αναλογιστούμε ότι ο ετήσιος μισθός ενός επαγγελματία στρατιώτη εκείνη την εποχή ήταν 1200 σηστέρσια

ο Υδραγωγείο και η Δεξαμενή λειτούργησαν χωρίς αλλαγές υδροδοτώντας την περιοχή της Αθήνας μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας. Τότε εγκαταλείφθηκε με αποτέλεσμα να πέσουν τα σαθρά τοιχώματά του και να φραχθεί από χώματα.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

Ο σχεδιασμός του Αδριάνειου υδραγωγείου αποσκοπούσε στη συγκέντρωση και διοχέτευση προς την πόλη υδάτων προερχόμενων από τις πηγές των νοτιο ανατολικώ κλιτύων της Πάρνηθας και των βορειοδυτικών της Πεντέλης. Για το σκοπό αυτό, κατασκευάστηκε ένα σύμπλεγμα από υπόγειες σήραγγες συνολικού μήκους άνω των 25 χιλιομέτρων. Ο κλάδος της Πάρνηθας φαίνεται ότι είχε αρχικά δύο σκέλη, το δυτικό που ξεκινούσε από το Μετόχι της Αγ. Τριάδας (η ύπαρξη, πάντως, του σκέλους αυτού αμφισβητείται από κάποιους μελετητές) και το βόρειο, που ξεκινούσε από το φαράγγι Αμπούλθι στη Δεκέλεια. Το υδραγωγείο κατέβαινε μέσα από τα κτήματα Βαρυμπόμπη προς την περιοχή Σούνα Μενιδίου, εν συνεχεία προχωρούσε προς την οδό Δεκελείας στη θέση Μονομάτι, με παράλληλη πορεία προς την κοίτη του Κηφισού ποταμού (Αγ. Σωτήρα -Κόκκινος Μύλος) συνέχιζε προς τη Μεταμόρφωση, διέσχιζε το Ν. Ηράκλειο, έβγαινε στη Λεωφ. Κηφισίας, περνούσε από την κυκλική δεξαμενή Χαλανδρίου, ανέβαινε στις υπώρειες Υμηττού, και πάλι διέσχιζε τη Λ. Κηφισίας και τους Αμπελόκηπους, καταλήγοντας στη μεγάλη δεξαμενή του Λυκαβηττού. 

Ο Πεντελικός κλάδος ξεκινούσε λίγο βορειοανατολικότερα της πλατείας Αγίας Τριάδας Παλιάς Πεντέλης φερόμενος προς Χαλάνδρι, και ενωνόμενος με τον κλάδο της Πάρνηθας κατέληγε και αυτός στη δεξαμενή του Λυκαβηττού. Ολο το μήκος της διαδρομής των κύριων κλάδων είχαν κατασκευαστεί μικρότερα βοηθητικά υδραγωγεία που συνεισέφεραν ύδατα στους κεντρικούς αγωγούς.

ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

Ως προς τον τρόπο κατασκευής, αρχικά διανοίγονταν ανά 35-40 μέτρα κατά μήκος της χαραγμένης διαδρομής κατακόρυφα πηγάδια (φρέατα). Στη συνέχεια, από κάθε τέτοιο πηγάδι ξεκινούσε η διάνοιξη της σήραγγας και προς τις δύο κατευθύνσεις, μέχρι το τμήμα που ξεκινούσε από το ένα πηγάδι να συναντήσει το τμήμα που διανοίγονταν από το επόμενο προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η μέθοδος αυτή επιτάχυνε κατά πολύ τους ρυθμούς διάνοιξης των σηράγγων, ενώ τα φρέατα παρείχαν αερισμό και φωτισμό, διευκολύνοντας ταυτόχρονα και την απομάκρυνση των προϊόντων της εκσκαφής. Η διαδρομή των σηράγγων φυλασσόταν μυστική, ενώ, μετά τη διάνοιξη κάθε τμήματος, τα στόμια των φρεάτων σκεπάζονταν και παραλλάσσονταν ώστε να μη διακρίνονται εύκολα, ακόμα κι από μικρή απόσταση. Κατά τον τρόπο αυτό λαμβάνονταν προφυλάξεις για το ενδεχόμενο εσκεμμένης μόλυνσης του νερού, είτε ως αποτέλεσμα δολιοφθοράς είτε κατά τη διάρκεια τυχόν πολιορκίας της πόλης από κάποιον εχθρό.

Οι σήραγγες ήταν, ανάλογα με τον τύπο του υπεδάφους, αλλού λαξευμένες μέσα σε βράχο και αλλού πλινθόκτιστες, ώστε να εμποδίζεται η κατάρρευση των μαλακών τοιχωμάτων εντός του αυλού. Διέρχονταν σε βάθη 10 έως 40 μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους και η διατομή τους είχε σχήμα όρθιου ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, με το άνω τμήμα στρογγυλευμένο σε ημικύκλιο. Το ύψος τους έφτανε τα 1,60 και το πλάτος τα 0,70 μέτρα.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η λειτουργία του υδραγωγείου δεν ήταν συνεχής ανά τους αιώνες. Το Αδριάνειο στην εποχή του λειτούργησε για μερικούς αιώνες και στη συνέχεια λησμονήθηκε, πιθανώς μετά από καταπτώσεις και αποφράξεις σε διάφορα σημεία της σήραγγας. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το υδροδοτικό πρόβλημα της Αθήνας ήταν οξύτατο και με δεδομένη τη σταδιακή πληθυσμιακή αύξησή της η αντιμετώπισή του ήταν επείγουσα.

Με πρωτοβουλία της εκάστοτε δημοτικής αρχής της πόλης γίνονταν σημαντικά έργα κατά καιρούς, όπως επισκευές και καθαρισμοί του υδραγωγείου, το οποίο τέθηκε και πάλι σε λειτουργία το 1847. Επανήλθε στην επικαιρότητα, όταν σε προσπάθειες καθαρισμού υποτιθέμενης "πηγής" στον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων, διαπιστώθηκε ότι το νερό έφθανε εκεί μέσα από σήραγγα η οποία παρακάτω είχε καταρρεύσει και φραχθεί. Το νερό που ανέβλυζε εκεί, δίνοντας την εντύπωση πηγής, χρησιμοποιείτο από τους Τούρκους για το πότισμα των κήπων τους. Στα επόμενα χρόνια και πιο συγκεκριμένα κατά το 1871 (επί δημαρχίας Π. Κυριακού), δημοτικά συνεργεία με επικεφαλής τον μηχανικό Ιωάννη Γενησαρλή καθάρισαν και επισκεύασαν τμήμα του υδραγωγείου στους Αμπελοκήπους.

Ακόμη ανακάλυψαν την αρχαία δεξαμενή του Αδριανού, κάτω από αντίστοιχη "πηγή" που είχε δημιουργηθεί στην πλατεία "Δεξαμενής" στο Κολωνάκι, επίσης από αναβλύζοντα ύδατα. Η ρωμαϊκή δεξαμενή ανακατασκευάστηκε και τέθηκε σε λειτουργία, μαζί με μια λιθόκτιστη διθάλαμη δεξαμενή, που κατασκευάστηκε από τον Δήμο στην ίδια τοποθεσία το 1880, για μεγαλύτερη αποθηκευτική ικανότητα αλλά και ως διυλιστήριο. Οι δύο δεξαμενές είχαν χωρητικότητα γύρω στα 2200 κυβικά μέτρα , και λειτουργούσαν μαζί για την ύδρευση της Αθήνας.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1870 πραγματοποιήθηκαν τα έργα για να συνδεθεί η δεξαμενή με τη σήραγγα του Αδριάνειου που έφερνε το νερό μέχρι τον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων. Το ρηχό καταληκτικό τμήμα του υδραγωγείου που είχε καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό, ανακατασκευάστηκε και επιδιορθώθηκε όπου αυτό ήταν δυνατόν, ενώ σε όποια σημεία οι ζημιές ήταν ανεπανόρθωτες, κατασκευάστηκαν παρακάμψεις, με τη διάνοιξη νέων στοών. Ήταν το "κτιστό" υδραγωγείο του Π. Κυριακού. Το προβληματικό αυτό (λόγω διαρροών) έργο αντικαταστάθηκε ολοκληρωτικά 50 έτη αργότερα από την ULEN, αμερικάνικη εταιρεία που ανέλαβε την κατασκευή του φράγματος Μαραθώνα. Η εταιρεία αποσκοπούσε στην επισκευή του υδραγωγείου ώστε να καταστεί ικανό να τροφοδοτήσει ικανοποιητικά την Αθήνα μέχρι την ολοκλήρωση του ταμιευτήρα. Από το 1924 ως το 1925 πραγματοποιήθηκε η πρώτη τοπογραφική αποτύπωση ολόκληρου του Αδριάνειου υδραγωγείου, καθαρισμός και επισκευές όπου ήταν απαραίτητο, ενώ κατασκευάστηκε η σήραγγα της οδού Λουΐζης Ριανκούρ (Αμπελόκηποι). Για την αποφυγή του κινδύνου μολύνσεως του νερού τοποθετήθηκαν το 1926 μεταλλικοί αγωγοί, σε νέα χάραξη μήκους περίπου 2 χιλιόμετρα. Αυτή διέρχεται από τη γωνία Πανόρμου και Αλεξάνδρας, και συνεχίζεται κάτω από τις οδούς Π. Κυριακού, Γέλωνος, Δεινοκράτους, Ξενοκράτους, Ξανθίππου, μέχρι τις δεξαμενές .

Μέσω αυτών των αγωγών, σήμερα φτάνουν ακόμη στο Κολωνάκι μεγάλες ποσότητες νερού που καταλήγει σε υπόγεια σήραγγα κάτω από το πεζοδρόμιο της οδού Γλύκωνος. Από εκεί, το νερό απορρίπτεται προσωρινά στο αποχετευτικό δίκτυο, μέχρι να αξιοποιηθεί από τον Δήμο Αθηναίων για πότισμα ή πλύσιμο δρόμων. Είναι προφανές ότι κατά τους αιώνες παροπλισμού του Αδριάνειου υδραγωγείου, η λατομημένη στον βράχο λεκάνη της δεξαμενής εξακολουθούσε να γεμίζει νερά, τα οποία έβγαιναν στην επιφάνεια, γεγονός που στάθηκε αφορμή για την αποκάλυψή της. Μέσα στη δεξαμενή, η πρόσβαση στο τούνελ του υδραγωγείου ήταν αποκλεισμένη με τοίχο, από τότε που η ULEN το αντικατέστησε από μεταλλικούς αγωγούς (τμήμα Αμπελόκηποι-Κολωνάκι). Το 2017 η ΕΥΔΑΠ και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο πραγματοποίησαν για πρώτη φορά εκτεταμένη εξερεύνηση του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Σκοπός του εγχειρήματος ήταν να εκτιμηθεί η παροχετευτικότητα του δικτύου και η ποιότητα του νερού του, ώστε να αξιοποιηθεί για την άρδευση δημόσιων εκτάσεων στην Αθήνα.